Koncepcja stresu psychologicznego i radzenia sobie z nim
Najczęściej cytowanym na świecie i najwybitniejszym jak dotychczas autorytetem w dziedzinie badań nad stresem jest amerykański psycholog Richard Lazarus. Wspólnie z Suzan Folkman współpracował w przełomowych badaniach nad stresem psychologicznym, emocjami i procesem radzenia sobie. Zgodnie z ich teorią stresu nie należy rozpatrywać wyłącznie w kategorii biologicznej, rozumiejąc go jako bodziec lub reakcję, lecz należy go interpretować w kategoriach wzajemnej interakcji pomiędzy człowiekiem a jego otoczeniem. Relacja ta może być oceniana przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby albo zagrażająca jej dobrostanowi (Terelak, 2017). Autorzy swoje rozważania nad stresem rozpoczęli od nadania znaczenia wzajemnym relacjom i oddziaływaniom zachodzącym pomiędzy jednostką a jej otoczeniem. Proces ten określili mianem transakcji. To pewna całość, w której człowiek oraz dany kontekst sytuacyjny czy też otoczenie wzajemnie na siebie oddziałują. Według badaczy proces transakcji zawsze podlega ocenie poznawczej (cognitive appraisal) podmiotu. Najpierw odbywa się ocena pierwotna (primary appraisal), podczas której człowiek dokonuje analizy relacji z otoczeniem i wzajemnych oddziaływań w kontekście wpływu wywieranego na jego dobrostan. Zgodnie z założeniami R. Lazarusa i S. Folkman stresem jest zatem „określona relacja (relationship) pomiędzy osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby oraz zagrażająca jej dobrostanowi” (Lazarus, Folkman, 1984).
Ocena pierwotna związana jest nierozłącznie z emocjami. Ale są one w stosunku do niej wtórne i pojawiają się jako jej efekt. Proces emocjonalny jest ściśle wpisany w transakcję stresową. Emocje mogą być różnego rodzaju: żal, smutek, strach, obawa, nadzieja, zapał, radość, ulga, zazdrość, poczucie winy i inne (Terelak, 2017).
Jeżeli osoba uzna, że relacja jest stresowa, rozpoczyna się proces oceny wtórnej (secondary appraisal). Ocena ta dotyczy możliwości podjęcia działań służących usunięciu przyczyny stresu lub złagodzeniu jego następstw, a w przypadku wyzwania osiągnięciu korzyści. W ocenie wtórnej jednostka odnosi się do źródeł stresu, jak i własnych możliwości poradzenia sobie z nim (zasobów). Ocena pierwotna i wtórna są ze sobą sprzężone i wzajemnie oddziałują na siebie. Ocena wtórna może zmienić ocenę pierwotną z zagrożenia na wyzwanie i odwrotnie. Podmiot, zdając sobie sprawę z zakłóceń równowagi adaptacyjnej i zagrożeń oraz przeżywając intensywne oraz często przykre emocje, będzie dążył do zmiany tej sytuacji. Badacze określili aktywność, która jest ukierunkowana na zmianę, mianem: radzenie sobie ze stresem (Lazarus, Folkman, 1984).
Cel radzenia sobie ze stresem według autorów koncepcji nie musi być przez jednostkę uświadamiany, a ocena sytuacji nie musi być realistyczna. Umożliwia to zaliczenie mechanizmów obronnych do form radzenia sobie, mimo że u ich podłoża leży nieświadome zniekształcanie rzeczywistości, ale jednocześnie odgrywają one ważną rolę adaptacyjną w sytuacji stresowej. Badacze wyróżniają dwie funkcje radzenia sobie:
- radzenie zorientowane na problem (instrumentalne, zadaniowe);
- radzenie ukierunkowane na regulację emocji (obniżanie przykrych stanów emocjonalnych) (Gerring, Zimbardo, 2017).
Dowody empiryczne oraz obserwacja w praktyce wykazały jednak, że nawet najtrudniejszym sytuacjom w życiu człowieka towarzyszą pozytywne przeżycia emocjonalne. Folkman nadała nową rangę emocjom pozytywnym i sformułowała nowe pojęcie:
- radzenie skoncentrowane na znaczeniu (Folkman, Moskowitz, 2000).
Jest to trzecia funkcja radzenia sobie (poza zadaniową i emocjonalną). Nawet w najtrudniejszych sytuacjach można odnaleźć emocje pozytywne i nadać im sens. Znaczenie może mieć poziom globalny (wartości, przekonania o sobie, o świecie) oraz sytuacyjny (ocena danej sytuacji dla uzyskania dobrostanu). Ta forma radzenia jest uruchamiana przez dystres i jednostka, przewartościowując go, dąży do uzyskania emocji pozytywnych.
Radzenie oparte na znaczeniu przyjąć może następujące formy:
- urealnianie priorytetów i przekształcanie celów – rezygnacja z celów nierealnych i poszukanie nowych,
- znajdowanie korzyści w doświadczeniach stresowych – wzrost po traumie,
- przypominanie korzyści osiąganych kiedyś w sytuacji stresowej,
- nadawanie zwykłym zdarzeniom pozytywnego znaczenia,
- wzmacnianie pozytywnego afektu dotyczącego świata i siebie.
Badaczki podkreślały znaczenie pozytywnych emocji dla całego procesu radzenia sobie ze stresem, gdyż działają one motywująco na dwie pozostałe funkcje (działanie zorientowane na problem i emocje). Dzięki emocjom p...
